یادداشت/ حجت‌الاسلام سیدمحمدحسین راجی، مدیر اندیشکده راهبردی سعداء
تورم و کاهش ارزش پول در دوران قاجار
مسئله کاهش ارزش پول ملی که امروز به یکی از جدی‌ترین مسائل اقتصاد کشور تبدیل شده است، مسئلهای ریشهدار در تاریخ معاصر ایران بوده، آغاز آن به دوران قاجار بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی که بازار ایران در برابر سیل شدید واردات کالاهای خارجی قرار گرفت و تقابل پول کشور در برابر ارزهای خارجی امری اجتناب‌ناپذیر شد.
موج انقلاب صنعتی دوم که به پیشرفت تکنولوژیک در صنایع اروپا انجامید، در ایران با حکومت سلسله قاجار مصادف بود. موج صنعتی شدن اروپا که منجر به افزایش تولیدات صنعتی شد، در ایرانِ قاجار، ورود و بروزی نداشت و چرخۀ تولید در ایران به مرور از توان رقابت با صنعت اروپا، که منجر به تولید انبوه و ارزان می‌شد، بازمی‌ماند.
اگرچه در این برهه از تاریخ، صنایع تولیدی ایران از جمله صنعت نساجی، از نظر کیفیت محصولات در سطح بالاتری نسبت به محصولات خارجی قرار داشتند، اما واردات اجناس ارزان‌قیمت صنعتی، هرچند با کیفیت پایین‌تر، به عنوان خطری جدی برای آیندۀ تولید داخل به حساب می‌آمد. در این بین، عامل مهمی که از صنعت داخلی در برابر هجوم واردات حفاظت کرده، به آن فرصت پیشرفت و کسب توان رقابت می‌داد، تعرفه‌های وضع‌شده بر اجناس خارجی بود.
پس از تحمیل و انعقاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای با روسیه و عهدنامه تجاری با انگلیس، تعرفه‌های گمرکی ایران با اجبار خارجی به زیر ۵ درصد کاهش یافت. پس از آن و به مرور، کشورهای دیگر نیز خواستار همین میزان تعرفه برای صادرات کالاهای خود به ایران شدند. لذا در زمان اندکی بازار کشور به تصرف خارجی‌ها درآمد و توازن تجاری ایران و بیگانگان بر هم خورد؛ سیل کالاهای خارجی روانه ایران شد و صنایع داخلی ما را فلج کرد.[۱]
از جمله نخستین صنایعی که در ایران شکل گرفت، صنعت نساجی بود که در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه با تأسیس کارخانه‌ای توسط مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله در خیابان لاله‌زار آغاز به کار کرد. اما پیرو قراردادهای تحمیلی و حذف حقوق گمرکی، منسوجات انگلیسی با تعرفه‌های پایین به بازار ایران سرازیر شد و در عرض دو سال کارخانه صنیع‌الدوله را به تعطیلی کشاند.
چارلز عیسوی، پژوهشگر سرشناس مصری، دربارۀ تاریخ اقتصادی خاورمیانه می‌گوید: «منسوجات که از اقلام مهمّ صادراتی ایران بود، یکی از اقلام وارداتی شد.»
وی هم‌چنین با سه نقل قول از سفیر انگلیس می‌افزاید:
تجار و بازرگانان کاشان در سال ۱۸۴۴ یادداشتی به شاهنشاه عرضه کردند و در آن از وی خواستند تا از امر بازرگانی آن‌ها که در نتیجۀ رواج کالاهای اروپایی در مملکت لطمه زیادی خورده است، حمایت کند.
او در سال ۱۸۴۸ میلادی می‌گوید: «کالاهای تولیدی انگلیس، به شدت جای کالاهای پنبه‌ای و ابریشمی ایران را گرفته است.»
وی بار دیگر در سال ۱۸۴۹ میلادی از کاشان گزارش می‌دهد که: «از مدت‌ها پیش در نتیجۀ تجارت با اروپا ـ که به تدریج در سرتاسر مملکت گسترده شده و باعث از بین رفتن بسیاری از صنایع محلی گردید ـ کالاهای تولیدی ایران به سرعت رو به انحطاط رفته است.»
بر اساس گزارش چارلز عیسوی، چندی قبل از آن، تجار تبریز به شاهزاده تظلم کرده بودند که واردات کالاهای اروپایی را تحریم کند؛ چراکه ورود بی‌رویه و مداوم کالاهای خارجی موجب زیان و کاهش کالاهای تولیدی ایران شده است. اما در قبال این تظلم‌خواهی، هیچ جوابی از طرف دولت داده نشد و با توجه به ضعف عمومی حکومت‌داری، غفلت از مسائل اقتصادی، شرایط تجاریِ قراردادهایی که با قدرت‌های عمده منعقد شده بود و جوّ رایج تفکر و اندیشه اقتصادی، دولت کاری انجام نداد. هرچند امیرکبیر، صدراعظم مصلح ایران، در برهه‌ای دست به اصلاحاتی زد، ولی تأثیر آن‌ها زودگذر بود.[۲]
در دوران محمدشاه قاجار، فلاندن، فرستادۀ کشور فرانسه، در گزارشی از سفر خود به ایران نوشت:
واردات محصولات انگلیسی که پیوسته از سی سال پیش در ایران رو به تزاید گذاشته، روز به روز از تعداد کارخانه‌های کاشان می‌کاهد و با این‌که هنوز کارخانه‌هایش دایر است، ولی انسان از تماشای قسمت‌های عمدۀ آن‌ها که بایر و بیکار افتاده، به سختی حسرت می‌خورد.
وی هم‌چنین می‌افزاید:
یزد که سومین شهر عمدۀ صنعتی در ایران بود و ابریشم‌تابی از صنایع عمدۀ آن به شمار می‌رفت، به همین سرنوشت دچار شده. چنان‌که تا اواسط قرن سیزدهم که درخت توت به میزان زیاد در اطراف شهر به عمل می‌آمد و ۱۸۰۰ کارگاه ابریشم‌تابی و ابریشم‌بافی و ۹ هزار کارگر در آن دایر بود، پس از شروع بیماری کرم ابریشم و نیز رونق بازار تریاک، کشت و صدور این محصول جای ابریشم را گرفت و صنایع ابریشم‌بافی یزد به شدت تنزل یافت.[۳]
در این دوره امتیاز بانک شاهنشاهی، بانک استقراضی، تلگراف هند و اروپا، کشتیرانی در کارون، تأسیس قزاق‌خانه، شیلات خزر، انحصار دخانیات و… عمدتاً به روس و انگلیس واگذار شد و ایران را تا مرز استعمار کامل پیش برد.
اگر در این دوره، شاهد طغیان علما علیه امتیازات استعماری به بیگانگان هستیم، برای مثل آیت‌الله العظمی سید محمدحسن شیرازی، مشهور به میرزای شیرازی، در واکنش به واگذاری امتیاز توتون و تنباکو به انگلیس استعمال دخانیات را در حکم محاربه با امام زمان(عج) اعلام کرد، از این روست که علما خطر استعمارزدگی کشور را حس کرده و نسبت به عواقب آن واقف بودند. هرچند امتیاز تنباکو به فتوای میرزای شیرازی لغو شد، اما ضعف ساختاری حکومت و سیاست‌های معیوب اقتصادی که خلاف اصول اسلامی تعیین می‌شد، نتوانست از منابع کشور صیانت کرده و فرایند پیشرفت را در ایران آغاز کند.
پیرو تسلط بیگانگان بر بازار ایران و نابودی صنایع داخلی، ابتدائاً منابع مالی واردات از طریق خروج نقدینگی و مسکوکات طلا، نقره و جواهرات تأمین می‌شد که خود ضربۀ دیگری بر ارزش پول ملی و عاملی برای کاهش آن بود. رفته رفته با کاهش شدید این ذخایر، کشور تا آستانه ورشکستگی پیش رفت. به طور طبیعی کاهش قدرت تولید، افت شدید ارزش پول ایران را نیز در پی داشت. تومان ایران که در زمان شاه طهماسب صفوی ۱۰ برابر پوند انگلیس بود، در زمان فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار ۲ برابر پوند شد و اواخر دوره قاجار، یعنی زمان مظفرالدین‌شاه، هر تومان یک‌پنجم پوند بود!
جدول زمانی کاهش ارزش پول در دوران قاجار
|
انقلاب صنعتی دوم |
· عدم توان رقابت تولید در ایران با تولیدات صنعتی اروپا با تولید انبوه و قیمت‌های پایین |
|
عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای با روسیه و عهدنامه تجاری با انگلیس |
· کاهش تعرفه‌های وارداتی به زیر ۵ درصد · ورود سیل کالاهای خارجی به ایران · کارخانه نساجی مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله · کارخانه‌های کاشان · کارخانه‌های ابریشم‌تابی یزد · کاهش پنجاه برابری ارزش پول ایران نسبت به پوند انگلیس |
جدول شماره ۱: کاهش ارزش پول در دوران قاجار
[۱]. فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، انتشارات خوارزمی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲، ص۴۰۲ و ۴۰۳.
[۲]. چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران، عصر قاجار (۱۲۱۵ـ ۱۳۳۲ق)، ترجمه: یعقوب آژند، نشر گستره، ۱۳۶۲، ص۳۹۹ـ۴۰۰.
[۳]. اوژن فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه: حسین پورصادقی، تهران، اشراقی، ۱۳۵۶، ص۱۲۵.
