5. نظافت

نظافت اصلی است که در یک خانواده‌‌ی قرآنی و شیعی باید محقق شود. نمی‌‌شود یک خانواده اهل نظافت نباشند اما خودشان را خانواده‌‌ی قرآنی و شیعی بدانند. چقدر از آیات و روایات ما در رابطه با نظافت است؟ کتب حدیثی مانند وسائل الشیعه و مانند اینها را بردارید و ببینید چقدر در رابطه با آداب طهارت و نجاست، پاکیزگی و امثال اینها ما روایت داریم. خداوند خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌‌فرماید:

«وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ»؛ و لباس‌‌هایت را پاکیزه دار.[1]

پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌‌فرمایند: «إنَّ اللَّهَ طَيِّبٌ يُحِبُّ الطَّيِّب»؛ خداوند پاك است و شخص پاك را دوست دارد.   [2]

انسان باید پاکیزه باشد. الگوی نظافت هم ائمه‌‌ی بزرگوار معصوم و پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند. در عصر ما هم حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) و مراجع هستند.

نظافت امام(رحمت الله علیه)‌‌ هنگام تشرف به حرم

امام خمینی (رحمه الله علیه) در نجف هر وقت می‌‌خواستند به حرم مشرف بشوند، همان طوری که خانم می‌‌گویند، همیشه کفش‌‌هایشان را دستمال می‌‌کشیدند. یک آیینه هم توی حیاط داشتند که جلوی آن می‌‌رفتند و محاسن را شانه می‌‌زدند، عطر می‌‌زدند و از خانه بیرون می‌‌رفتند. [3]

از پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که: «إنّ اللَّهَ يُحِبُّ النّاسِكَ النَّظيفَ»؛ خداوند، عبادت كننده‌‌ی پاكيزه را دوست دارد. [4]

پس اگر ما که عبادت کننده هستیم، بخواهیم خدا دوستمان داشته باشد، این عبادت کردن باید با نظافت همراه باشد. یکی از کراهت‌‌های ورود به مسجد این است که پای شخص بو بدهد؛ مکروه است که وارد مسجد بشود. یا اینکه دهانش بو بدهد؛ کراهت دارد وارد مسجد بشود. این می‌‌شود نظافت. مسجدی که این قدر اهمیت دارد، می‌‌گویند با این شرایط کراهت دارد واردش بشوی. نماز خواندن با لباس کثیف کراهت دارد. با لباس سیاه و کثیف کراهت دارد. پس مؤمن تمیز است.

عملیات رمضان تازه تمام شده بود. همه خسته بودند. حسن وسایلش را می‌‌گشت؛ دنبال چیزی بود. گفتم: «چی می‌‌خوایی؟». گفت: «واکس. می‌‌خوام کفشامو واکس بزنم، باید بریم جلسه».[5]

اگر من بودم، یک مقدار گل بیشتری هم می‌‌مالیدم که معلوم بشود در عملیات سختی کشیده‌‌ام؛ در صورتی که او می‌‌گوید: «چون می‌‌خواهم بروم جلسه باید تمییز باشم».

«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ»؛ همانا خداوند توبه کنندگان و کسانی را که در صدد پاک شدن هستند دوست می‌‌دارد.   [6]

خداوند هم پاکیزه کنندگان دل را دوست دارد و هم پاکیزه کنندگان ظاهر را. تَّوَّابينَ یعنی کسانی که با دل توبه می‌‌کنند و مُتَطَهِّرينَ یعنی کسانی که پاکیزه‌‌اند. خداوند پاکیزه‌‌ها را دوست دارد. در خانواده‌‌ی ما باید پاکیزگی حکم فرما باشد. در خانواده‌‌ی شیعی باید مردم پاکیزه باشند. در اسلام چقدر سفارش به طهارت شده است. چقدر آداب داریم. آداب ورود به دستشویی، آداب خروج از دستشویی، آداب ورود به حمام، آداب خروج از حمام، آداب مسواک زدن، اینها همه در اسلام است. اما در غرب همین الان هم نظافت زیادی وجود ندارد.

كاج مجلل و افسانه‌‌اي «ورسای» در شهر پاریس در فرانسه كه ظاهرا به فرمان لوئی چهاردهم در حدود 300؛ 400 سال پيش ساخته شده است، فقط 400 اتاق پذیرایی دارد، 300 اتاق خواب دارد، 578 آینه در اتاق آینه دارد، 17 پنجره رو به باغ و 6000 تابلوی نقاشی نفیس و هزار چيز عجيب و غريب ديگر. بيش از 600 میلیارد دلار، فقط هزینه طلا و نقره اين کاخ است. مجموع باغ‌‌های بزرگی دارد و حدود دو و نیم میلیون متر مربع مساحت این کاخ  است. شما ببینید این هزینه پول چند سال بودجه‌‌ی نفتی جمهوری اسلامی ایران می‌‌شود. حال به نظر شما اين كاخ مجلل چه چيز كم دارد؟ این کاخ  که تقریبا 300 سال پیش ساخته شده است، حتی یک حمام و یک دستشویی هم ندارد. چه کار می‌‌کردند؟ نجاستشان را از پنجره به بیرون می‌‌انداختند.

اینها فرانسوی‌‌ها هستند. ادکلن فرانسوی را به همین علت درست کردند. همیشه بدنشان بوی بد می‌‌داد. حالا جالب است که این‌‌ها به ما آموزش می‌‌دهند. ما 1400 سال است که حمام داریم. ما آداب اسلام داریم. یکی از بند‌‌های سند ننگ آور 2030 یا کاپیتولاسیون 2030  این است که نظافت همگانی داشته باشیم. شما می‌‌خواهید نظافت را به ما آموزش بدهید؟

کمتر از200 سال پیش، در زمان حکومت عثمانی ملکه‌‌ی انگلیس به ترکیه رفت. پس از آن در خاطراتش می‌‌نویسد:

«یک چیز عجیبی دیدم. این‌‌ها مردمانشان می‌‌رفتند در یک مکان در بسته و خودشان را آن جا خالی می‌‌کردند». منظورش دستشویی بود. حالا غربی‌‌ها می‌‌خواهند آداب دستشویی را به ما آموزش بدهند. این نظافت در غرب است.

دانشمند و استاد دانشگاه هاروارد آمریکا در کتابش «منازعه بين علم و دين» مي‌‌نويسد: «در اين زمان (عصر تمدن اسلامي) مردم پاريس معناي نظافت را نمي دانستند و مدفوعات حيوانات و آشغال‌‌هاي آشپزخانه‌‌ها را در جلوي اتاق‌‌هاي خود مي ريختند و بوي تعفن و مسموم كننده از آن بلند بود. همچنين اروپاييان حمام نمي‌‌گرفتند و آن را كاري زنانه مي‌‌شمردند تا اين كه در اثر جنگ‌‌هاي صليبي ميان اروپاييان و مسلمانان، آن‌‌ها با حمام و نظافت آشنا شدند».

ويل دورانت در كتاب «تاريخ تمدن» خود مي‌‌گويد: «يكي از ثمرات جنگ‌‌هاي صليبي، رواج حمام‌‌هاي عمومي بخار در اروپا به تقليد از گرمابه‌‌هاي مسلمين بود».

همین الآن هم بعضی از غربی‌‌ها هنگام دستشویی، خودشان را نمی‌‌شویند، بلکه با دستمال خودشان را تمییز می‌‌کنند. یکی از خانم‌‌های مسیحی که در امور بانوان پزشک هستند هنگامی که به ایران آمده بودند در مصاحبه‌‌ای گفتند: «با اینکه من مسیحی هستم اما می‌‌دانم مسلمان‌‌ها به خاطر رعایت نظافت به بسیاری از این درد‌‌ها مبتلا نمی‌‌شوند. اما ما غربی‌‌ها این نظافت را نداریم».

همین الآن هم بعضی از پیرزن و پیرمرد‌‌های اروپایی، هنوز حمام را قبول ندارند و به حمام نمی‌‌روند. اما اسلام 1400 سال پیش چه آدابی را مشخص می‌‌کند.

آداب استحمام

اسلام می‌‌گوید در حمام تکیه ندهید؛ در حمام دراز نکشید؛ سرتان را با ختمی یا حنا بشویید؛ کف پایتان را حنا بزنید؛ ناخن‌‌هایتان را بگیرید؛ غسل جمعه انجام بدهید؛ قبل از خروج از حمام پایتان را به آب سرد بزنید؛ از آب حمام بخورید؛ این جمله خیلی عجیب است؛ یعنی باید آب حمام به قدری تمییز باشد که قابل خوردن باشد. گفته نشده که از آب خزینه خورده شود، بلکه باید در حمام آب تمییز باشد. این قدر اسلام بر نظافت مقید است. در هر کدام از مناسبت‌‌های اعیاد، غسل مستحب است. اول ماه رمضان، جمعه، عید غدیر، و مبعث، در تمام این روزها غسل مستحب است. انسان باید تمییز باشد. اگر محتلم شود باید سریع غسل انجام دهد. چقدر مسائل مختلف نظافتی در اسلام است.

لطیفه

شخصی حوصله حمام کردن نداشت، به عوض آن کپسول چرک خشک کن مصرف می‌‌کرد تا چرک ه و کثیفی های بدنش پاک شود!

آداب دستشویی رفتن

 با پای چپ وارد دستشویی بشوید؛ با پای راست خارج شوید. سرتان را بپوشانید. وقتی نشستید سنگینی بدن را بر سمت چپ بیاندازید. زمان آن را طولانی نکنید، در دستشویی صحبت نکنید، هنگام رفتن به دستشویی چیزی در دهانتان نباشد.

 

امام رضا (عليه السلام) مي‌‌فرمايند: «وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا يَشْتَكِيَ مَثَانَتَهُ فَلَا يَحْبِسِ الْبَوْلَ وَ لَوْ عَلَى ظَهْرِ دَابَّتِهِ»؛ كسى كه مي‌‌خواهد از ناراحتى مثانه شكايت نكند، بول خود را نگه ندارد و لو اينكه سوار اسب باشد». [7]

پسر ابوعلی سینا

به حكيمى (كه ظاهرا ابوعلي سيناست) گفتند: «پسرت بى‏ ادب است». گفت: «چرا؟». گفتند: «داشتيم مسافرت مى‌‌‏كرديم. هرجا ادرارش مى‏گرفت، اين پسر شما، آقازاده، مى‏پريد پاى اسب ادرار مى‏كرد». گفت: «او پسر من نيست». گفتند: «يعني چه؟ او پسر شماست». گفت: «اگر پسر من بود روى اسب ادرار مى‏كرد. براى اينكه همين مقدارى كه نگه داشت و پايين آمد برايش ضرر داشت».

چرا مرد‌‌ان زیادی به بیماری پروستات دچار می‌‌شوند؟ دلیل عمده‌‌اش نگه داشتن ادرار است. ادرار را نگه ندارید. اگر نماز ظهرتان را خواندید و قبل از شروع نماز عصر ادرار داشتید، کراهت دارد نماز بخوانید. نماز اول وقت هم به تأخیر بیافتد اشکال ندارد؛ باید اول دستشویی بروید. این قدر در رابطه با نظافت اسلام تأکید دارد. در رابطه با مسواک نیز ما بسیار روایت داریم.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌‌فرمایند: «مَا لِي أَرَاكُمْ تَدْخُلُونَ عَلَيَّ قُلْحاً مُرْغاً؟ مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُون‏»؛ شما را چه شده است وقتى بر من وارد مى شويد، مى بينمتان كه دندان‌‌هايتان جرم گرفته و زرد و موهايتان ژوليده است. چرا مسواك نمى زنيد». (محاسن، ج 2، ص 561، ح 943)

مومن مسواک می‌‌زند. بعضی‌‌ها هم فقط سحر‌‌های ماه رمضان مسواک می‌‌زنند. بعضی‌‌ها هم که اصلا نمی‌‌دانند مسواک چیست؟

لطیفه

شخصی پیش ﺩﻧﺪاﻥ پزشک رفت. ﺩﮐﺘﺮ پس از معاینه دندان‌‌های او گفت: آقا، به ﺩﺍﺭﻭﺧﻮﻧﻪ می‌‌روی. آنجا ﭼﯿﺰهاﯼ ﺩﺭﺍﺯی وجود دارد ﮐﻪ ﺳﺮ آن ﺭﯾﺶ ریش است. به آنها می‌‌گویند مسواک! می‌‌گیری و روزی سه بار استفاده می‌‌کنی!

نخ دندان، مسواک، چوب اراک، تمام اینها را مؤمن باید انجام بدهد. دهان مومن بوی بد نمی‌‌دهد، دندان‌‌هایش زرد نیست.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌‌فرمایند: «لباس‌‌هاى خود را تميز كنيد و موهاى خود را كم كنيد، مسواك بزنيد و آراسته و پاكيزه باشيد زيرا يهودان چنين نكردند و زنانشان زناكار شدند».[8]

مرد باید خصوصا جلوی همسرخود تمییز باشد. بعضی‌‌ها هم که مقید نیستند با زیر پوش رکابی می‌‌آیند داخل خیابان. یک چیزی شبیه به خرس؛ تمام وجودش پر از مو است! اقا مرتب باش. حضرت امام (رحمت الله علیه) پیژامه‌‌ی خود را نیز اتو می‌‌کردند. دستمالشان را که در جیبشان می‌‌گذاشتند اتو می‌‌کردند. حتما لباس داخل منزلشان باید با شلوارشان همرنگ می‌‌شد. این بزرگواران اینگونه مسائل را رعایت می‌‌کردند. نظافت باید رعایت بشود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌‌فرمایند: «مَنِ‏ اتَّخَذَ ثَوْباً فَلْيُنَظِّفْهُ‏»؛ هر کسی لباسی برای خود تهیه کرد، باید همیشه آن را پاکیزه نگه‌‌دارد. [9]

لباس باید تمییز باشد. الان که الحمدالله شستن لباس کاری ندارد. قبلا برای شستن لباس باید سرِ چشمه می‌‌رفتند. الان که داخل ماشین می‌‌اندازند و با یک دکمه لباس را می‌‌شویند. در آینده احتمالا دستگاهی می‌‌آید که خودش لباس را اتو هم می‌‌کند و در کمد هم می‌‌گذراد. الان که نظافت راحت‌‌تر است باید بیشتر رعایت شود.

توجه امام خمینی به نظافت هنگام غذا خوردن

هرگاه امام خمینی (رحمه الله علیه) می‌‌خواستند غذا بخورند، دستمالی بلند که شبیه پیش بند بود را جلوی گردن و سینه خود قرار می‌‌دادند، تا احیاناً غذایی روی لباس ایشان نریزد و لباسشان لک نگیرد.[10]

امام (رحمه الله علیه) تا این مقدار رعایت می‌‌کردند. داریم در رابطه با بزرگترین رهبر قرن و مرجع تقلید صحبت می‌‌کنیم، که تا این حد رعایت می‌‌کردند.

قانون اول تنبل آباد این است: بهترین راه جمع کردن نمکی که روی فرش ریخته، این است که با دست بزنی و آن را پخش کنید!

ما باید تمییز باشیم. لباسی راکه کثیف شده است با مالیدن و بردن رنگ آن، تمیز نمی‌‌کنند.

مورد دیگر که کوتاه است و به همین نظافت ارتباط دارد نظم است.

6. نظم

حضرت علی(علیه السلام)، امام حسن (علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) و تمام نسل خود را سفارش می‌‌کنند. حضرت می‌‌فرمایند:

«أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُم»؛ هر کس بعد از من نیز این نوشته را می‌‌خواند او را به تقوا و نظم در کارها سفارش می‌‌کنم.

کار خدا و احکام ما همه با نظم است. نمی‌‌گویند به هر طرف دلتان خواست نماز بخوانید، می‌‌گویند همه باید به یک سمت نماز بخوانند. در مسجد نمی‌‌شود هر کس هر جا ایستاد نماز بخواند، نخیر؛ می‌‌گویند حتما باید اتصال بین صفوف باشد و همه باید شانه به شانه یکدیگر باشند. اینکه بگوییم من دلم می‌‌خواهد نماز صبح را سه رکعت بخوانم، نماز ظهر را پنج رکعت، نخیر نمی‌‌شود؛ همه باید مثل هم بخوانند.

اینکه من دوست داشته باشم نماز را فارسی بخوانم؛ نخیر، همه باید با یک زبان بخوانند. نظم را ببینید. همه چیز دقیق است. من دوست دارم نماز‌‌ها را بعدا بخوانم؛ نخیر، باید سر وقت باشد. یا وقتی که ماه رمضان شد بگوییم الان حوصله روزه را ندارم و دوست دارم در محرم روزه بگیرم، نمی‌‌شود. همه باید در همان موقع روزه بگیرند. این که بگوییم من نیم ساعت از نماز صبح به بعد غذا می‌‌خورم و به جای آن نیم ساعت بعد از اذان مغرب صبر می‌‌کنم، نمی‌‌شود؛ ابدا. باید دقیق باشد و یک ثانیه این طرف و آن طرف نمی‌‌شود. این‌‌ها معنی نظم دارد. حج نظم دارد، خمس نظم دارد. من می‌‌خواهم خمسم را یک طور دیگر و یا وقت دیگر بدهم، نخیر باید همانگونه که گفته شده داده شود. زکات نیز نظم دارد. همه چیز اسلام بر پایه نظم می‌‌چرخد.کهکشان‌‌ها اگر یک سانتی متر این طرف و آن طرف بشود همه چیز به هم می‌‌ریزد. شب و روز نیز دقیق است و شما صد سال آینده نیز می‌‌توانید اذان فلان روز را تشخیص دهید. همه چیز بر پایه نظم می‌‌چرخد.

خدای تعالی می‌‌فرماید: «إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»؛ ما هر چیزی را به اندازه (و روی حساب) آفریدیم. [11]

نظم شهید ثانی در برنامه‌‌های روزانه

نويسنده کتاب روضات الجنات مى‌‌نويسد: شهيد ثانى، اوقات شبانه روز خود را به گونه اى تنظيم مى كرده و از آن استفاده مى برده كه حتى يك لحظه از آن، بيهوده تباه نمى شده و به هدر نمى رفته است. [12]

لحظه‌‌های روز را نیز هدر نمی‌‌داده است. مومن نباید به گونه‌‌ای باشد که شبانه روز او همینطور بیاید و برود. «فهُو مَغبونٌ»؛ او ضرر کرده است[13]. مومن باید دقیق باشد و همه کار آن بر پایه نظم باشد. در این زمینه هر چه خاطره بخواهیم نقل کنیم باید از امام خمینی (رحمه الله علیه) بگوییم.

کتابی نوشته شده با عنوان آینه نظم که من توصیه می‌‌کنم حتما آن را بخوانید. خاطراتی که در رابطه با نظم حضرت امام (رحمه الله علیه) است در آن قید شده است. نظم عجیبی بر زندگی امام (رحمه الله علیه)  حاکم بود.

نظم امام(رحمت الله علیه)‌‌ هنگام تشرف به حرم

یکی از شاگردان حضرت امام (رحمه الله علیه) می‌‌گوید: دریکی از سفرهایمان به عراق در صحن حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نشسته بودیم و با عده‌‌ای از فضلا صحبت می‌‌کردیم. وقتی صحبت تمام شد، آقایان می‌‌خواستند بروند، ساعت را که نگاه کردند، اختلاف ساعات پیش آمد. در ضمن ساعت حرم نیز که ساعتی عربی بود وقتی متفاوت با ساعت‌‌های ما را نشان می‌‌داد. اختلاف ساعت‌‌های ما هم با کمی اختلاف 5 دقیقه و7 دقیقه را کم و زیاد نشان می‌‌داد. در همان حال یکی از اساتید نجف که آنجا حضور داشتند با حالت هیجان زده‌‌ای گفت: ساعت‌‌هایتان را میزان کنید، الان ساعت دقیقا ً3 از شب است. با تعجّب به ایشان نگاه کردیم و گفتیم چطورمگه؟ گفتند: ایشان که می‌‌رود (و اشاره به حضرت امام(رحمه الله علیه) کردند) هرشب در همین ساعت قدم داخل صحن می‌‌گذارند و بعد ما ساعت‌‌هایمان را میزان کردیم. این مطلب می‌‌فهماند که امام(رحمه الله علیه) چقدر در وقت دقیق و منظّم بودندکه حتی ورود ایشان خودش ساعت است. [14]

پلیس فرانسه و نظم امام(رحمت الله علیه)‌‌

نظم و ترتیب در زندگی امام (رحمه الله علیه) در پاریس حتی روی برنامه و کار پلیس‌‌های فرانسه هم اثر گذاشته بود. من از داخل پنجره‌‌ی اتاقم که درمنزل امام(رحمه الله علیه) بود می‌‌دیدم که هنوز در منزل امام(رحمه الله علیه) باز نشده آنها از ماشین‌‌ها پیاده می‌‌شدند تا امام(رحمه الله علیه)  را بدرقه کنند. پلیس‌‌ها چند بار به برادرها گفته بودند ما اگر ساعتمان گاهی عقب یا جلو باشد از روی تنظیم وقت امام(رحمه الله علیه) برای نماز، ساعت صحیح را می‌‌فهمیم و این نظم برای آنها خیلی عجیب بود. [15]

مصرف دارو، دقیقا وسط غذا!

شخصی برای خود بنده تعریف می‌‌کرد و می‌‌گفت که حاج احمد آقا به ما گفت: «بشقاب برنج جلوی حضرت امام(رحمه الله علیه). قاشق را وسط ظرف زدند و مقداری برنج را اینطرف و مقداری را آنطرف دادند. به امام(رحمه الله علیه) گفتم آقا چرا اینکار را می‌‌کنید؟ حضرت امام (رحمه الله علیه) فرمودند: پزشک به من گفته است: که قرصت را وسط غذا بخور و من دارم وسط غذا را مشخص می‌‌کنم». این می‌‌شود نظم. کسی که می‌‌تواند دنیا را متحول کند برای همه چیز خود برنامه دارد و همه کارهای او منظم است.

تنظیم ساعت پخت غذا با زمان قدم زدن امام(رحمت الله علیه)‌‌

خادم حضرت امام (رحمه الله علیه)  نقل می‌‌کردند که: «ایشان هر روز نیم ساعت به ظهر مانده به حیاط می‌‌آمدند و کمی قدم می‌‌زدند و این عادت هر روزشان بود. من نیز درست نیم ساعت به ظهر آشپزی را شروع و زیر غذا را روشن می‌‌کردم، یک روز به علّت کارهای زیادی که داشتم یادم رفته بود که زیر غذا را روشن کنم، ولی همین که امام(رحمه الله علیه) را مشغول قدم زدن در حیاط دیدم، یاد وقت قدم زدن امام (رحمه الله علیه) و تقارن درست کردن غذا افتادم. برای همین سریعاً به آشپزخانه رفتم و مشغول تهیه غذا شدم». [16]

انسان دقت بکند که حتی کی ورزش و پیاده روی کند. بین شهدا هم همین جریان‌‌ها بود. خدا شهید شهریاری را رحمت کند. هر چه از این شهید بگوییم کم گفته ایم. او تنها کسی بود که در کشور فن آوری سوخت هسته ای را به 20 درصد رساند.

نظم شهید شهریاری در مناسبت‌‌ها

شخصی تعریف می‌‌کند که:  «شهید شهریاری تعصب عجیبی بر روی اهل بیت (علیهم السلام) داشت و همیشه در شهادت‌‌ها لباس مشکی می‌‌پوشید. حتی در وفات عبدالعظیم حسنی لباس مشکی می‌‌پوشید. نظم عجیبی داشت و یک بار نشد مناسب شهادت و یا رحلتی باشد و ایشان لباس سیاه نپوشد». [17]

کارکنان دانشگاه این شهید را تقویم دانشگاه می‌‌دانستند. اینقدر دقیق بود. گاهی انسان یادش می‌‌رود، اما ایشان تمام مسائل را رعایت می‌‌کردند.

[1] سوره مدثر، آیه 4

[2] ميزان الحكمة، ج‏12-عربى، ص:262

[3] برداشتهایی از سیره امام خمینی  (رحمه الله علیه) جلد 2 صفحه 156

[4] ميزان الحكمة، ج‏12-عربى، ص: 264

[5] یادگاران، جلد چهار، کتاب حسن باقری، ص 87

[6] سوره بقره، آیه 222

[7] بحار الأنوار ،  جلد  ‏59 ، صفحه  323

[8] نهج الفصاحة ، ص:  226

[9] الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏6، ص: 441

[10] برداشتهایی از سیره امام خمینی  رحمه الله علیه جلد 2 صفحه 160

[11] سوره قمرآیه49

[12] ديدار با ابرار (آفتاب فقاهت )، ش 21، على صادق، ص 68 و69

[13] بحار الانوار ج78ص327

[14] آینه نظم، محمد قادری، ص 28

[15] آینه نظم ، محمد قادری، ص 42

[16] آینه نظم ، محمد قادری ، ص 33

[17] کتاب شهید علم، جلد اول، ص13