به گزارش روابط عمومی اندیشکده راهبردی سعداء، حجت الاسلام راجی، مدیر اندیشکده راهبردی سعداء و نویسنده ده‌ها کتاب از جمله صعود چهل ساله در یادداشتی آورده است: ایران کشوری جوان است و نرخ تحصیل دانشگاهی هم در میان قشر جوان بالاست. طبیعی است که بخشی از دانشجویان در مقاطع تکمیلی ممکن است علاقه مند به تجربه فضای غیر بومی باشند و همین موضوع باعث شده است که در چند سال گذشته واژه فرار مغزها به میان گفتار شفاهی مردم بیاید و افکار عمومی را نسبت به خروج نیروهای تحصیل کرده ماهر و علمی نگران کند. خوشبختانه واقعیت اما چیز دیگری است. اگر عواملی مثل افزایش جمعیت شاخص نرخ تحصیل و جوان شدن هرم سنی را در نظر بگیریم متوجه می‌شویم که خروج دانشجو از کشور به نسبت ۴۰ سال پیش نه تنها رشدی نداشته بلکه کاهش هم پیدا کرده است. و فضای منفی ایجاد شده برای جمهوری اسلامی ایران در این زمینه، پروژه ای حساب شده برای سیاه نمایی و تغییر محاسبات ذهنی جوانان ایرانی است.
البته این بدان معنا نیست که مهاجرت نخبگان –هرچند کم- اهمیت ندارد بلکه نوشتن این مقاله از آن جهت است تا چالش به وجود آمده با عدد و رقم دقیق مرتفع شود
پیش از ورود به آمار و ارقام پیرامون مهاجرت علمی، که خود به تنهایی شبهات این مسئله را از بین می‌برد، ذکر چند نکته حائز اهمیت است؛ اولا نباید هر نوع مهاجرت افراد که شامل کار و زندگی می‌شود را در بحث فرار مغزها دخیل نمود؛ چرا که مسئله انتخاب محل زندگی و شغل، مسئله ای شخصی است و در بسیاری از موارد ارتباطی با امکانات و سطح پیشرفت کشور مبدأ ندارد. ثانیا بخشی از آمار دانشجویانی که برای تحصیل به خارج از کشور می‌روند، قصد مهاجرت دائم ندارند و به جهت کسب تخصص‌های خاص عزم سفر می‌کنند که منجر به انتقال دانش به داخل کشور نیز می‌گردد. ثالثا مفهوم نخبگی، تعریف و مقیاس هایی دارد که باید دقت شود چند درصد از کسانی که برای تحصیل مهاجرت می‌کنند، ذیل این تعریف می‌گنجند و اصطلاح فرار مغز بر آنها صدق می‌کند؛ چرا که اخذ پذیرش دانشگاه‌های خارجی، بعضا با پرداخت هزینه‌های آزاد بسیار زیاد، و یا به خاطر یدک کشیدن اسم یک دانشگاه خارجی فارغ از سطح علمی آن دانشگاه، و عدم قبولی در دانشگاه‌های سطح بالای داخل کشور همراه است! و این به وضوح بیانگر دقیق نبودن تحلیل‌های رایج پیرامون آمار بالای فرار مغزها در ایران است.
حال برای درک وضعیت درست، باید گذشته را درست شناخت و وضعیت مهاجرت نخبگان را در دوران قبل از انقلاب بررسی کرد .
یرواند آبراهامیان[۱]، تاریخ‌شناس مشهور مقیم آمریکا، در کتاب تاریخ ایران مدرن می‌نویسد:
شمار افراد متقاضی تحصیل در خارج از کشور رو به رشد بود. در دهۀ ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۵۰ش)، شمار پزشکان ایرانی مستقر در نیویورک، بیشتر از شهر‌های غیر از تهران بود. اصطلاح «فرار مغزها» نخستین بار برای ایران به کار گرفته شد.[۲]
در سال ۱۳۵۶ تعداد کل دانشجویان ایرانی حدود ۲۵۵ هزار نفر بود[۳] که از این تعداد چیزی حدود ۳۸ درصد دانشجویان ایران یعنی ۱۰۰ هزار نفر در خارج از کشور مشغول تحصیل بودند[۴]. از این رقم، بیش از ۵۰ هزار نفر در آمریکا ادامه تحصیل می‌دادند و زمانی، ایران، بزرگترین کلونی دانشجویان خارجی در آمریکا محسوب می‌شد.[۵]
ولی در سالهای اخیر، و به عنوان مثال در سال ۲۰۱۷، تعداد کل دانشجویان ایرانی حدود ۴ میلیون و ۱۲۶ هزار نفر بوده است[۶] که از این تعداد، چیزی حدود ۱.۳ درصد از دانشجویان ایرانی، یعنی حدود ۵۰ هزار دانشجو در خارج از کشور مشغول تحصیل هستند[۷]؛ این در حالی است که تعداد دانشجویان داخل کشور حدود ۲۶ برابر شده است.
دلیل اصلی ماندگاری بیشتر دانشجویان در ایران بستر جدیدی است که در قالب زیست بوم‌های فناوری برای حمایت از استارتاپ ها در حال شکل گرفتن است که فرصت نوینی ایجاد کرده که اقتصاد دانش بنیان از محیط‌های علمی- نظری به فضای رسمی و حرفه ای کسب و کار بپیوندد و بدیهی است چنین فضایی برای کسانی که ذهن علمی و روحیه ابتکار و سازندگی دارند، جذابیت‌هایی را در حوزه تولید و پیشرفت دانش ملی ایجاد می‌کند که نتیجه آن بازگشت سرمایههای علمی به ایران و بالندگی و توسعه هرچه بیشتر کشور است.
آشنایی با زیست‌بوم فناوری و نوآوری ایران
«زیست‌بوم فناوری و نوآوری» یکی از ارکان مهم و حیاتی در اقتصاد دانش‌بنیان به شمار می‌آید و در جوامع توسعه‌یافتۀ امروزی نیز مورد توجه جدی است. در کشور عزیزمان ایران، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، سیاست‌گذار اصلی توسعۀ فناوری کشور و فراهم‌کنندۀ بستر‌های مورد نیاز برای دست‌یابی به اقتصاد دانش‌بنیان و هم‌چنین حامی زیست‌بوم فناوری و کسب‌وکار‌های نوآورانه است. طی سالهای گذشته و با ارتقا یافتن سطح و کیفیت تولید علم در ایران، زیست‌بوم‌‌‌های فناوری و نوآوری نیز رشد خوبی داشته‌اند. در ادامه به بخشهای مختلف این زیست‌بوم می‌پردازیم.
شرکتهای دانش‌بنیان:
فلسفۀ وجودی این شرکت‌ها در وهلۀ نخست، جاری‌‌‌سازی تولیدات علمی در زمینۀ فناوریهای راهبردی و در گام بعدی، ارائه آن در بازار‌های هدف است. وجود ۴۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان، نشانۀ موفق بودن این الگوست. کسب‌وکار‌های نو یا استارتاپ‌ها، شرکتهای کوچک یا نوپایی هستند که با هدف کارآفرینی به تولید محصولات یا خدمات مشغولند. در حال حاضر، بیش از شش هزار استارتاپ در کشور مشغول کار هستند.
پارک‌های علم و فناوری:
یکی از مهم‌ترین اهداف این پارک‌ها، ایجاد بستری مناسب برای تجاریسازی کالاها و خدمات نوآورانه و کمک به توسعۀ بازار شرکتهای دانش‌بنیان است. اکنون بیش از ۴۵ پارک علم و فناوری در زمینه بازاریابی و رشد فناوری در کشور فعال هستند. بزرگترین پارک منطقه غرب آسیا، پارک فناوری پردیس از زیرمجموعه‌‌های معاونت علم و فناوری است.
مراکز نوآوری:
این مراکز به منظور زمینهسازی برای شکوفایی ایده‌‌های خلاقانه در مسیر خلق فناوریهای نو و تجاریسازی کسب‌وکار‌های دانش‌بنیان با پراکندگی بیش از ۱۸۰ مرکز نوآوری و ۶۰۰ مرکز رشد، در سراسر کشور ایجاد شده است.
کارخانه‌های نوآوری:
این کارخانه‌ها محلی برای تمرکز شتاب‌دهنده‌ها و گردهمایی کسب‌وکار‌های نوپا و استارتاپ‌ها در عرصۀ اقتصاد دانش‌بنیان، و نقطۀ طلاقی سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به این حوزه و پژوهشگران و نوآوران است. بزرگترین کارخانۀ منطقه‌ای غرب آسیا و منطقه در تهران به نام «کارخانۀ نوآوری آزادی» ایجاد شده و تعدادی نیز در دیگر کلان‌شهر‌های کشور در حال ساخت و آماده‌‌‌سازی است.
شتاب‌دهنده‌ها:
این مراکز نیز بستر‌های لازم برای تبدیل یک ایدۀ نوآورانه به محصول را برای افراد و کسب‌وکار‌های نوپا و استارتاپ‌ها در این حوزه فراهم کرده و زمینه را برای شکل‌گیری و جذب سرمایه توسط مراکز علمی و پژوهشی آماده می‌کند.
بنیاد ملی نخبگان:
در این بنیاد، استعدادهای حقیقی و برتر کشور شناسایی شده و زیر چتر حمایت‌‌های مادی و معنوی قرار می‌گیرند. این بنیاد با حمایت از نیروهای کارآمد و فعال و مستعدین آینده‌ساز کشور، مسیر را برای نقش‌آفرینی‌‌‌شان در اقتصاد دانایی‌محور و دانش‌بنیان هموار می‌کند.
دانشگاهها و مراکز آموزشی و پژوهشی:
فارغ‌التحصیلان دانشگاهها و مراکز پژوهشی با استفاده از پایۀ علمی‌ای که از این مراکز کسب کرده‌اند، وارد فضای تکرارپذیر کردن تجارب پژوهشی و تجاریسازی آنها از طریق شرکتهای دانش‌بنیان می‌شوند؛ به طور خلاصه، تأمین‌کنندۀ نیروهای انسانی شرکتهای دانش‌بنیان هستند.
فدراسیون سرآمدان علمی:
فدراسیون سرآمدان علمی که از زیرمجموعه‌‌های معاونت علمی و فناوری است، برای دست‌یابی به چشم‌انداز مرجعیت علمی کشور در جهان، موظف است به شکلی منظم و دائمی، پژوهشگران برجستۀ علمی کشور را شناسایی کرده و حمایت‌‌های لازم را از آنها به عمل آورد.
شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی:
این مجموعه برای هم‌افزایی توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزههای فناوری پیشرفته و راهبردی توسط معاونت علمی و در بخشهای مختلف آزمایشگاهی تشکیل شده است؛ محلی که پیشرفته‌ترین تجهیزات آرمایشگاهی کشور به اشتراک گذاشته می‌شود.
فن بازار ملی ایران:
این محل طلاقی طرف‌‌های عرضه و تقاضا در حوزه فناوری است؛ جایی که بنگاه معاملات فناوری با ارائه اطلاعات مورد نیاز طرفین، این وظیفه را انجام می‌دهد.
کانون پتنت[۸]:
معاونت علمی از طریق این کانون با تمرکز بر فعالیت‌‌های حقوقی مربوط به ثبت حق مالکیت، شرکت فناوری و افراد نوآور را از دغدغه‌‌های مربوط به این موارد دور نگه داشته و امنیت خاطر آنها را از بابت فعالیتشان تأمین می‌کند.
صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران:
این صندوق موظف است به منظور بالا بردن جایگاه علمی کشور، از فعالیت‌‌های پژوهشی دانش‌محور حمایت‌‌های لازم را به انجام رساند.
صندوق‌های تأمین سرمایه یا vc:
این صندوق‌ها که اغلب در بخش خصوصی فعالند، با حمایت‌‌های مالی شرکتهای فناوری کوچک، زمینه را برای افزایش تولید و توسعۀ بازار به آنها ارائه می‌کنند.
شرکتهای خلاق و صنایع فرهنگی:
در این‌جا تلاش می‌شود با رویکرد جدید بین حوزههای اقتصادی، فرهنگی و صنعتی، به تعاملی سازنده‌‌‌تر دست پیدا کرد.
صندوق نوآوری و شکوفایی:
اصلی‌ترین نهاد سرمایه‌‌گذارِ خطر‌‌‌‌پذیر در کشور است که با سرمایه‌‌گذاری در شرکتهای دانش‌بنیان از آنها حمایت می‌کند.
کریدور توسعه صادرات تبادل فناوری مرکز تعاملات:
در این بخش از معاونت علاوه بر مشاوره و آموزش صادرات کالاها، شرایط برای صادرات محصولات شرکتهای دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها به بازار‌های جهانی نیز زمینهسازی می‌شود. تاکنون سه هزار و ۳۹۴ نمونه از این خدمات توسط این بخش انجام شده است.
نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت داخل:
این رویداد حمایتی و نمایشگاهی که هر دو سال یک‌بار از سوی معاونت علمی و فرهنگی برگزار می‌شود، بر ارائه و بازارسازی برای محصولات آزمایشگاهی داخلی تمرکز دارد. هدف از برپایی این نمایشگاه که الگویی موفق برای توسعۀ بازار محصولات دانش‌بنیان به شمار می‌آید، افزایش توانمندی‌های ملی و کاهش واردات در این حوزه است.
فرهنگ‌سازی و حمایت از کالاها و خدمات ایران‌ساخت:
با هدف جریان‌‌‌سازی و تولید محتوا در حمایت از تولیدات داخلی در حوزۀ اقتصاد دانش‌بنیان، جشنواره دوسالانه‌ای با این عنوان برگزار می‌شود و انتشار نتایج آن از طریق تولیدات محتوایی در شبکه‌‌های اجتماعی و رسانه‌ها، به جریان‌‌‌سازی در این زمینه منجر می‌گردد. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با هدایت این سرمایههای مادی و معنوی کشور در این زیست‌بوم باعث ارتقای دانش بومی، افزایش اقتدار ملی، رشد ثروت بر اساس اقتصاد دانش‌بنیان و بالا رفتن کیفیت زندگی مردم ایران می‌شود.
جمع بندی:
در مجموع، برخلاف تمام فضاسازی‌های منفی در زمینه فرار مغزها درباره ایران، جمهوری اسلامی ایران از جهت تعداد دانشجویان مهاجرت کرده از هر کشور، رتبه ۲۰ جهان را داراست[۹] و از جهت نسبت دانشجویان مهاجر به کل دانشجویان هر کشور، رتبه ۱۱۲ جهان را دارد که این بیانگر بی اساس بودن شبهات وارده در زمینه فرارمغزها است.[۱۰]
پیشرفت‌‌‌های ایران در توسعه علم و فناوری و نوآوری در چند دهۀ گذشته، به‌ویژه در حوزه منابع انسانی، توجه تحلیل‌گران خارجی را نیز به خود جلب کرده است؛ از جمله در گزارش آنکتاد (UNCTAD) دربارۀ سیاست‌‌های علم فناوری و نوآوری ایران (۲۰۱۶) آمده است:
بخش صنعت هم از نظر دامنه و هم تنوع، در دهه‌‌‌های اخیر رشد کرده است که سبب شده ایران به متنوع‌ترین اقتصاد با کمترین وابستگی به منابع نفت و گاز در مقایسه با سایر کشور‌های نفت‌خیز منطقه تبدیل شود. در طول دو دهۀ گذشته، ایران خود را به توسعه یک نظام ملی نوآوری پویا متعهد ساخته و پیوسته در حال گذار به یک اقتصاد مبتنی بر نوآوری و دانش بوده است. دوران تحریم‌های بین‌المللی، عزم ایران را برای دست‌یابی به این هدف تقویت کرد. در نتیجۀ این تعهد، ایران اکنون سرمایۀ انسانی چشم‌گیری دارد. پایۀ نیروی انسانی این کشور شامل تعداد زیادی از ایرانیان تحصیل‌کرده، آموزش‌دیده و با پشتکاری است که در حوزههای علم، کارآفرینی و کسب‌وکار هم در داخل و هم در خارج از کشور فعالیت می‌کنند.[۱۱]
نمونۀ دیگر، مکنزی، یکی از معتبرترین بنگاه‌‌‌های مشاورۀ مدیریت در جهان است که در گزارشی با عنوان «ایران؛ فرصت رشد هزار میلیارد دلاری؟» منتشرشده در سال ۲۰۱۶، به فرصت‌‌های پیش روی اقتصاد ایران در سالهای آینده می‌پردازد و اقتصاد متنوع، نظام آموزشی قوی و فرهنگ ریشه‌دار کارآفرینی را از جمله نقاط قوّت ایران می‌داند که می‌توانند به شکوفایی هرچه بیشتر اقتصاد کشور کمک کنند. در این گزارش آمده است:
ایران یکی از بالاترین نرخ‌‌‌های مشارکت در تحصیلات دانشگاهی در جهان بالاتر از انگلستان، فرانسه و آلمان را دارد و یک‌سوم فارغ‌التحصیلان این کشور مدارک مرتبط با مهندسی دریافت می‌کنند. این موضوع باعث شده است که ایران یکی از پنج کشور برتر جهان از نظر تعداد دانشجویان و دانش‌آموختگان سالانه در رشته‌‌های مهندسی باشد که تقریباً هم‌تراز با آمریکا و بالاتر از ژاپن و کره جنوبی قرار می‌گیرد. سواد فنی یکی از عوامل قدرتمندی است که می‌تواند پیشران بهره‌وری و اشتغال باشد.[۱۲]
در پایان ذکر این نکته بسیار پر اهمیت است که با وجود تمام مطالبی که گفته شد، متاسفانه در کشور از استعدادهای نخبه به درستی استفاده نمی شود تا جایی که مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم می فرمایند:
«گفته شده است که ایران از نظر ظرفیّتهای استفاده‌نشده‌ی طبیعی و انسانی در رتبه‌ی اوّل جهان است. بی‌شک شما جوانان مؤمن و پُرتلاش خواهید توانست این عیب بزرگ را برطرف کنید»
[۱]. Ervand Abrahamian.
[۲]. یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه: محمدابراهیم فتاحی، ص۲۵۳ـ۲۵۵٫
[۳] مجموع دانشجویان مشغول تحصیل در داخل (حدود ۱۵۵٫۰۰۰ نفر) + دانشجویان مشغول تحصیل در خارج از کشور(حدود ۱۰۰٫۰۰۰ نفر). در سال ۱۳۵۶ش. برگرفته از داده‌های مرکز داده سایت یونسکو (http://data.uis.unesco.org) و موسسه سیاست مهاجرت (www.migrationpolicy.org).
[۴] https://www.migrationpolicy.org/article/iran-vast-diaspora-abroad-and-millions-refugees-home
[۵] https://www.migrationpolicy.org/article/iran-vast-diaspora-abroad-and-millions-refugees-home
[۶] مجموع دانشجویان مشغول تحصیل در داخل (۴٫۰۷۳٫۸۲۷ نفر) + دانشجویان مشغول تحصیل در خارج از کشور(۵۲٫۵۲۱ نفر) در سال ۲۰۱۷م. برگرفته از داده‌های مرکز داده سایت یونسکو http://data.uis.unesco.org
[۷] International student mobility in tertiary education, http://data.uis.unesco.org
[۸]. Patent.
[۹] Outbound internationally mobile students by host region, International student mobility in tertiary education, Unesco; data.uis.unesco.org
[۱۰] Outbound mobility ratio by host region, International student mobility in tertiary education, Unesco; data.uis.unesco.org
[۱۱]. ۴۰ سال علم، فناوری و نوآوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، انتشارات دانش‌بنیان فناور، تهران، ۱۳۹۷، ص۴۱٫
[۱۲]. همان.